ΠΡΟΛΟΓΟΣ

 

      Ο στόχος της εργασίας αυτής είναι να αποδοθούν τα κυριότερα χαρακτηριστικά της κλίσης των 4.500 βασικών ρημάτων της κοινής νεοελληνικής (χωρίς διαλεκτικά στοιχεία). Η ιδιαιτερότητα (και η χρησιμότητα) της εργασίας έγκειται, πιστεύουμε, στα εξής:

      α) στη χρησιμοποίηση, εκτός των παραδοσιακών γραμματικών και λεξικογραφικών πηγών, γλωσσικού υλικού (corpus) σύγχρονου νεοελληνικού προφορικού και γραπτού λόγου και

      β) στην αξιοποίηση των θεωρητικών και ερευνητικών δεδομένων σύγχρονων γλωσσολογικών προσεγγίσεων του νεοελληνικού ρηματικού συστήματος, που εστιάζονται κυρίως στη διαπλοκή των φαινομένων της μορφολογίας και των φαινομένων της σύνταξης και της σημασίας.

      Η επεξεργασία του γλωσσικού υλικού και των βιβλιογραφικών πηγών μάς οδήγησε να προτείνουμε σε αρκετά σημεία λύσεις διαφορετικές από εκείνες που έδωσε η επίσημη γραμματική κωδικοποίηση της γλώσσας μας (αναπροσαρμογή της Γραμματικής του Τριανταφυλλίδη του 1949). Έτσι, για παράδειγμα, εισάγουμε σε ευρεία κλίμακα την εσωτερική αύξηση σε σύνθετα ρήματα, καθώς και τα συμφωνικά συμπλέγματα χθ, φθ στην παθητική φωνή λόγιων ρημάτων, γιατί θεωρούμε ότι έχουν επικρατήσει στη γλωσσική πρακτική, αντίθετα με τις «επιταγές» της Γραμματικής. Η αναγνώριση της ενσωμάτωσης ορισμένων λόγιων στοιχείων δε συνιστά προσπάθεια καθιέρωσης μεικτής γλώσσας (δημοτική – καθαρεύουσα), αντίθετα, συμβάλλει στη συνειδητοποίηση της σύγχρονης κατάστασης των γλωσσικών μας πραγμάτων, όπου τη θέση της παλιάς διγλωσσίας κατέλαβε μια αναγνωρισμένη standard γλώσσα (η κοινή νεοελληνική) με τις διάφορες παραλλαγές της ανάλογα με το ύφος και το είδος του λόγου, την περίσταση επικοινωνίας κτλ.

      Η δομή του βιβλίου επιβάλλεται σε μεγάλο βαθμό από την πολυτυπία που διακρίνει τη μορφολογία του νεοελληνικού ρηματικού συστήματος. Ενώ σε ένα λεξικό ρημάτων της γαλλικής γλώσσας (όπως το Bescherelle) αρκεί να αναφέρεται ο τύπος του ενεστώτα κάθε ρήματος και να γίνεται η παραπομπή στο κλιτικό υπόδειγμα, σε ένα λεξικό ρημάτων της νέας ελληνικής είναι απαραίτητο να δοθούν περισσότερες πληροφορίες τόσο για το σχηματισμό των διαφόρων χρόνων όσο και για το σχηματισμό των διαφόρων τύπων σε κάθε χρόνο. Για παράδειγμα, η κλίση του ρήματος συνέρχομαι δεν μπορεί να καλυφθεί από εκείνη του έρχομαι, εφόσον στον παρατατικό δεν παρουσιάζει την πολυτυπία του έρχομαι (λόγω λόγιου χαρακτήρα), στο αοριστικό θέμα επικρατεί το -λθ- (συνήλθα και όχι συνήρθα κτλ.) και στην προστακτική αορίστου εμφανίζονται οι τύποι σύνελθε – συνέλθετε (αντί των έλα – ελάτε του έρχομαι).

      Για να καταγραφεί η περίπλοκη αυτή γλωσσική πραγματικότητα με όσο το δυνατόν πληρέστερο και σαφέστερο τρόπο, επιλέξαμε την εξής διάρθρωση της εργασίας:

 

      Α' μέρος. Κατάλογος των ρημάτων, όπου αναφέρονται οι τύποι του ενεστώτα και του αορίστου της ενεργητικής φωνής και οι τύποι του ενεστώτα, του αορίστου και της μετοχής παρακειμένου της παθητικής φωνής, με παραπομπή σε συγκεκριμένο κλιτικό υπόδειγμα για κάθε φωνή. Π.χ.

      αγοράζω, αγόρασα 35

      αγοράζομαι, αγοράστηκα, αγορασμένος 36

      Από τον ενεστωτικό και τον αοριστικό τύπο είναι εύκολος ο σχηματισμός των άλλων χρόνων, ενώ η μετοχή παθητικού παρακειμένου είναι αναγκαίο να αναφέρεται, γιατί παρουσιάζει σημαντική ποικιλομορφία.

      Η διάταξη ακολουθεί αλφαβητική σειρά, αλλά, όταν πρόκειται για διπλούς τύπους, παρατίθεται πρώτα ο πιο συνηθισμένος, π.χ. αγκυροβολώ (-εις) και αγκυροβολάω / αγκυροβολώ. Η ενεργητική και η παθητική φωνή συνδέονται με κριτήρια μορφής κυρίως και όχι σημασίας, αλλά ορισμένες φορές διαχωρίζονται, γιατί η διαφορά σημασίας έχει επιφέρει και μορφολογική διαφοροποίηση, όπως π.χ. στην περίπτωση των ρ. λειτουργώ και λειτουργάω / -ώ.

      Στον κατάλογο περιλαμβάνονται ορισμένες βασικές πληροφορίες, όπως αν το ρήμα απαντάται μόνο ή κυρίως στον ενεστώτα ή σε άλλο χρόνο, αν είναι απρόσωπο ή είναι και προσωπικό και απρόσωπο, αν κάποιος τύπος είναι σπάνιος (π.χ. η μτχ. παθητικού παρακειμένου) κ.ά. Όταν απαιτείται εκτενέστερος σχολιασμός, παραπέμπουμε με αστερίσκο (*) στο γ' μέρος του βιβλίου, στις Σημειώσεις.

 

      Β' μέρος. Κλιτικά υποδείγματα. Σε 4.500 περίπου ρήματα αντιστοιχούν 235 κλιτικά υποδείγματα. Αν ληφθεί υπόψη ότι στην επίσημη Γραμματική (έκδ. 1988) οι αντίστοιχοι πίνακες είναι μόνο 12, τότε γίνεται φανερή η προσπάθεια που καταβλήθηκε να καλυφθούν όσο το δυνατόν περισσότερες περιπτώσεις κλιτικής ιδιαιτερότητας.

      Όσον αφορά τον τρόπο διάταξης των κλιτικών υποδειγμάτων, ακολουθήσαμε σε γενικές γραμμές τη λογική της Γραμματικής, η οποία διατάσσει τα «ομαλά» ρήματα σε ορισμένη σειρά με βάση το χαρακτήρα του ενεστωτικού θέματος (π.χ. λύ-ν-ω) και το σχηματισμό του αοριστικού θέματος (π.χ. έλυ-σ-α), και τα «ανώμαλα» ρήματα σε αλφαβητική σειρά. Το πρότυπο της Γραμματικής ήταν αδύνατο να αναπαραχθεί πιστά, γιατί παρουσιάζει αντιφάσεις και γιατί αγνοεί μεγάλο αριθμό ρημάτων, όπως τα λόγια ρήματα ανακτώ, ανακλώ κτλ., που δεν μπορούν να υπαχθούν στο κλιτικό υπόδειγμα του αγαπάω / αγαπώ.

      Για να μειώσουμε τον αριθμό των κλιτικών υποδειγμάτων ξεχωρίζουμε (μορφολογικά) την ενεργητική από την παθητική φωνή, παραπέμποντας π.χ. το ρήμα γράφω στο υπόδειγμα κλίσης του αλείφω, αλλά δημιουργώντας ξεχωριστό κλιτικό υπόδειγμα για το γράφομαι. Αυτό όμως δεν τηρείται πάντοτε, γιατί προέχει η αναγκαιότητα να είναι η εργασία μας εύχρηστη και να παρέχει όσο γίνεται περισσότερες πληροφορίες. Έτσι, το ρήμα διευρύνω δεν παραπέμπει στο κρίνω (στην ενεργητική φωνή), παρά το γεγονός ότι ο χαρακτήρας του θέματος είναι ο ίδιος και το θέμα μένει αμετάβλητο, γιατί το διευρύνω έχει ομαδοποιηθεί με τα ρήματα ζεσταίνω, βαραίνω κτλ.

      Στους πίνακες προσπαθήσαμε να συμπεριλάβουμε τις κυριότερες παραλλαγές μορφής που έχουν καθιερωθεί στην κοινή νεοελληνική και αποφύγαμε να αναφέρουμε τύπους περιθωριακούς στη γλωσσική πρακτική, που τείνουν να εκλείψουν ή να περιοριστούν σε ορισμένες τοπικές ή κοινωνικές διαλέκτους. Δεν αναφέρουμε π.χ. την περίπτωση της άτονης συλλαβικής αύξησης (π.χ. επείραξα) και την περίπτωση των τύπων σε -ουμαι, -ουνται του ενεστώτα (π.χ. δένουμαι, δένουνται), που έχουν περιθωριοποιηθεί στα σύγχρονα νέα ελληνικά. Αντίθετα, περιλάβαμε την κλίση του παρατατικού με το επίθημα -αγ- (π.χ. αγάπαγα) στα ρήματα σε -άω / -ώ, παρ' όλο που δε συνηθίζεται στις βόρειες διαλέκτους (βλ. π.χ. Mackridge 1990: 266, 274), γιατί η έρευνά μας απέδειξε ότι χρησιμοποιείται συχνά στην κοινή νεοελληνική, κυρίως στον προφορικό λόγο και στη λογοτεχνία.

      Σε κάθε πίνακα δίνονται πληροφορίες που αφορούν την κατηγορία ρημάτων η οποία αντιπροσωπεύεται με το υπόδειγμα αυτό. Οι πληροφορίες είναι σχετικές με τη σπανιότητα εμφάνισης μερικών τύπων, με το είδος και το ύφος του λόγου όπου εμφανίζεται κυρίως κάποιος τύπος, με τη διαφοροποίηση που μπορεί να υπάρχει στο εσωτερικό της ίδιας κατηγορίας όταν το ρήμα απαντάται ως σύνθετο (λόγιο ή μη), με την ισοδυναμία των τύπων στους περιφραστικούς χρόνους κ.ά.

 

      Γ μέρος. Σημειώσεις. Παρατίθενται επιπλέον στοιχεία για 900 περίπου ρήματα, τα οποία θεωρούμε απαραίτητα για την πληρέστερη περιγραφή των ρημάτων αυτών και τα οποία θίγουν ορισμένες πλευρές των σχέσεων της μορφής, της σύνταξης και της σημασίας τους. Έτσι, για παράδειγμα, σχολιάζεται η εννοιολογική διαφοροποίηση ενεργητικής – παθητικής φωνής (π.χ. κλαίω – κλαίγομαι), που επιδρά και στο σχηματισμό των περιφραστικών χρόνων, η πιθανή παρουσία λόγιων μετοχών (π.χ. υπάρχων, -ουσα, -ον), η χρησιμοποίηση ορισμένων μετοχών ως επιθέτων (π.χ. ζηλεμένος του ζηλεύω), η παράλληλη χρησιμοποίηση διαφορετικού τρόπου κλίσης στον προφορικό λόγο (π.χ. προπονιέμαι παράλληλα με το προπονούμαι) κτλ. Επίσης, γίνεται αναφορά σε βασικά ορθογραφικά προβλήματα και σε ζητήματα σημασιολογικών σχέσεων μεταξύ συγγενών μορφολογικά τύπων (π.χ. ανεβάζω – ανεβαίνω) τα οποία αποτελούν συχνά πηγή συγχύσεων και λαθών.

      Είναι προφανές ότι η πολυπλοκότητα και η ποικιλία των γλωσσικών πραγματώσεων δεν μπορεί να αποδοθεί πιστά μέσα στα περιορισμένα πλαίσια ενός συνοπτικού και χρηστικού εγχειριδίου, το οποίο, επιπλέον, δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη Γραμματική της γλώσσας μας, αλλά μονάχα να προτείνει ορισμένες αλλαγές προς την κατεύθυνση της εναρμόνισης με τη σύγχρονη πρακτική των ομιλητών. Ελπίζουμε η πρόοδος των γλωσσολογικών μελετών και ερευνών να οδηγήσει στη βελτίωση της εργασίας αυτής, ώστε να είναι σε θέση να αποτυπώσει με αντικειμενικό τρόπο την ταυτότητα των νεοελληνικών ρημάτων.

 

      Άννα Ιορδανίδου

      Δεκέμβριος 1991

 

      Βιογραφικό σημείωμα:

      Η Άννα Ιορδανίδου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1954. Είναι πτυχιούχος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και διδάκτορας Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Paris VII της Γαλλίας. Στη διδακτορική της διατριβή εξετάζει τη μετοχή σε σχέση με το ελληνικό ρηματικό σύστημα και σε σχέση με τις επιβιώσεις της διγλωσσίας στα νέα ελληνικά. Από το 1987 ασχολείται με λεξικογραφική εργασία στις εκδόσεις Πατάκη, ως μέλος της ομάδας σύνταξης του Σύγχρονου Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας. Από το Φεβρουάριο του 1990 διδάσκει το μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Πατρών ως ειδικός επιστήμονας. Τον Απρίλιο του 1992 εκλέχτηκε επίκουρη καθηγήτρια στο ίδιο τμήμα.